HISTORIA KOŚCIOŁA KATEDRALNEGO W ŻYWCU

Pierwsza informacja o "parochia ecclesiae de Ziwicz" pochodzi z 1308 roku ze spisu świętopietrza. Następne to również wykazy dziesięciny papieskiej płaconej w latach 1325-1328 przez poszczególne parafie dekanatu oświęcimskiego, wśród których wymieniony jest Żywiec. Podane wiadomości, tak o mieście, jak i o kościele, odnoszą się do pierwotnej siedziby Żywca, na dnie kotliny, na terenach obecnie zalanych wodami jeziora. Zbudowane w pobliżu góry Grojec u zbiegu rzeki Soły i Koszarawy miasto nazwano Nowym Żywcem, starą zaś osadę, która spadła do rzędu wsi dla odróżnienia określano jako Stary Żywiec - "Antiqua Żywiec". Starożywiecki kościół Wszystkich Świętych jeszcze do końca XVI wieku był określany jako "matrix ecclesiae". Nowa lokalizacja miasta mogła mieć miejsce wkrótce po 1428 roku, gdyż wówczas odbyło się uroczyste poświęcenie kościoła Świętego Krzyża na Rudzy koło Żywca przez Jarosława biskupa laodyckiego i sufragana krakowskiego. Niektóre źródła i tradycja mówią, że kościółek Świętego Krzyża istniał już wcześniej, a w roku 1428 został rekonstruowany, to jest ponownie poświęcany po sprofanowaniu przez Husytów, którzy z początkiem XV wieku pustoszyli tę ziemię.

Za starodawnością obydwu kościołów w Starym Żywcu i na Rudzy świadczy i to, że z tych właśnie świątyń pochodzą najstarsze gotyckie zabytki sakralne powstałe w kręgu sztuki śląskiej. Z kościoła Wszystkich Świętych zachowały się drewniane rzeźby św. Jana Chrzciciela i św. Szczepana z około 1380 roku i piękny tryptyk z postaciami apostołów - obecnie w Muzeum Narodowym w Krakowie. W kaplicy w Moszczanicy na Rędzinie są posągi Chrystusa i Matki Boskiej z tego samego tryptyku starożywieckiego. W kościele Świętego krzyża znajdowała się figura świętej Anny Samotrzeciej (wybitne dzieło sztuki śląskiej z około 1380 roku) i obraz "Opłakiwanie Chrystusa" z 1450 roku - oba przekazane do Muzeum w Żywcu.

Ponieważ kościół Św. Krzyża leżał poza obrębem miasta, mieszczanie żywieccy postanowili jak najprędzej wznieść własną świątynię. Uczyniono to zapewne przed 1470 rokiem, bowiem spisane w latach 1460-70 "Liber beneficiorum" (Księgi uposażeń) Jana Długosza wymieniają kościoły zarówno w Nowym jak i Starym Żywcu. Dalsze dzieje żywieckiego kościoła związane są już z rodem Komorowskich, dziediców Państwa Żywieckiego od 1467 roku. Pierwszy z żywieckich Komorowskich - Piotr, za oddane usługi otrzymał te dobra z rąk króla Kazimierza Jagiellończyka. W księdze pamiątkowej parafii żywieckiej, w zapiskach z wizytacji biskupich przeprowadzanych w II połowie XIX wieku, jest powtarzany rok 1472 jako data erekcji kościoła przez Piotra Komorowskiego. W roku 1476 po śmierci spoczął w jego murach. W tymże zapisie podano również imię proboszcza Piotra, który jak wspomina kronika Andrzeja Komonieckiego, jako pierwszy z kapłanów został pogrzebany w kościele farnym w 1536 roku. Była to wówczas, jak twierdził historyk sztuki prof. Szablowski, gotycka budowla złożona z niewielkiej nawy i prezbiterium nakrytych sklepieniem krzyżowo-żebrowym, a na zewnątrz opięta ukośnymi skarpami.

W 1477 roku król Jan Olbracht przywrócił do łask ród Komorowskich i potwierdził nadanie Żywiecczyzny synom Piotra, Janowi kasztelanowi Oświęcimskiemu i Wawrzyńcowi sekretarzowi Zygmunta Starego. Im to właśnie żywiecka fara zawdzięcza poważną rozbudowę, poprzez przedłużenie prezbiterium i nawy i podwyższenie kościoła, dokonaną w latach 1515-42 co upamiętnia kamienna płaskorzeźba z herbem "Korczak" hrabiów Komorowskich, nad zachodnim wejściem w wieży kościoła. W pięć lat po ukończonej rozbudowie, 9 X 1547 roku kościół został poświęcony przez biskupa krakowskiego Erazma Ciołka otrzymując tytuł "Narodzenia Panny Maryjej i Świętego Wawrzyńca męczennika, na pamiątkę Pana Wawrzyńca Komorowskiego, który największy koszt łożył".

Kolejnej rozbudowy fary żywieckiej podjęli się Jan Spytek Komorowski i jego brat Krzysztof, synowie Jana. W roku 1582 jeszcze raz przedłużono nawę i zaczęto wznosić czworokątną wieżę. Sprowadzony z Opawy Włoch Jan Ricci, z pomocą kamieniarza Macieja Świętka z Krakowa oraz cieśli Jana Carpentariusa z Opawy, wzniósł renesansową wieżę fary żywieckiej, która górowała nad miastem i przez wieki stanowiła dumę mieszkańców. I dziś jeszcze, pomimo niewielkich zmian spowodowanych pożarem, wieża stanowi największą ozdobę kościoła, a obok arkadowego dziedzińca zamkowego najcenniejszy zabytek architektury renesansowej w mieście. Również piękne renesansowe portale drzwiowe z jasnego piaskowca z toskańskimi pilastrami i atrybutami Męki Pańskiej we fryzie nad łukiem, są dziełem tego włoskiego budowniczego.

Dzieło rozbudowy fary żywieckiej kontynuował Krzysztof Komorowski poprzez dobudowanie od północnej strony okazałej kaplicy pod wezwaniem Wniebowzięcia NMP. Prace nad budową kaplicy nakrytej okrągłym bębnem i wieloboczną latarnią zwieńczoną krzyżem, rozpoczęto w 1596 roku, a ukończono w 1610 roku. Druga mała kapliczka Ogrojcowa, została ufundowana w 1639 roku w tyle wielkiego ołtarza przez zasłużonego pisarza miejskiego Krzysztofa Mrzygłodowica. Nadano jej wezwanie Św. Krzyża i Św. Mikołaja.

W latach 1711-12 trwała gruntowna odbudowa będąca następstwem ogromnego pożaru, spowodowanego uderzeniem pioruna w wieżę kościoła. Spalił się wówczas szczyt wieży i zwalił baniasty hełm z krzyżem, który zrujnował dach prezbiterium. Największe spustoszenie uczynił ogień we wnętrzu kościoła. Przy odbudowie kościoła prezbiterium nakryto nowym kolebkowym sklepieniem i przy okazji rozburzono gotycką tęczę. Dłużej trwał remont wieży, zakończony ostatecznie dopiero w 1745 roku kosztem Karola Wielopolskiego, dziedzica Państwa Żywieckiego i wielkiego dobrodzieja kościoła. Dumnej wieży żywieckiej nie przywrócono w pełni jej pierwotnego wyglądu, pozbawiając ją baniastego hełmu i skracając iglicę z krzyżem. Nie miała szczęścia wieża kościelna, gdyż w 1776 roku kolejny raz uderzył w nią piorun. Uszkodzoną wieżę wyremontowano dopiero w 1821 roku staraniem księdza Franciszka Augustina. Ostatniej zmiany w bryle kościoła dokonano w 1903 roku, kiedy dobudowano nową zakrystię i w 1929 roku, kiedy krakowski architekt Franciszek Mączyński wzniósł z południowej strony fary kaplicę grobową Habsburgów żywieckich.